Agnieszka Wołoszyn-Korczyk

Małgorzata Drost

Aktywizowanie ucznia w procesie nabywania pojęć przyrodniczych

    Podstawowym zadaniem wszelkiej działalności dydaktyczno-wychowawczej jest pobudzenie uczniów do intensywnego wysiłku opartego na wielostronnej aktywności. Cechą rozwojową i naturalną potrzebą dziecka jest dążenie do poznawania otaczającej go rzeczywistości. W jaki sposób poznanie owo przebiega zależy w znacznym stopniu od szkoły, a ściślej nauczyciela. On bowiem - co nie podlega dyskusji - decyduje w znacznym stopniu o przebiegu procesu edukacji a co za tym idzie o rozwoju i osiągnięciach uczniów. Model powszechnie funkcjonującej, tradycyjnej szkoły, od co najmniej kilku dziesięcioleci poddawany jest zdecydowanej krytyce. Zarzuca szkole z nauczaniem klasowo -lekcyjnym i przede wszystkim typowymi rozwiązaniami ideowo - programowymi i metodyczno - organizacyjnymi rażącą dysfunkcjonalność, hamowanie rozwoju osobowości uczniów, ograniczanie ich podmiotowości i wolności, utrudnianie nieskrępowanej aktywności poznawczej i twórczej, budzenie lęku i nudy. Wszystko to winno zachęcać do poszukiwania i wdrażania rozwiązań służących zmianie praktyki edukacyjnej. „Kryzys edukacji - twierdzi J.Radziewicz - nie tkwi w tym, że ławki w klasie stoją jedna za drugą, że w szkołach brakuje magnetowidów, lub że podręczniki są gorsze niż powinny. Kryzys tkwi w ludziach.” (1992, s. 13)  A więc także w pedagogach. Nasuwa się więc pytanie: Jaki powinien być współczesny nauczyciel-wychowawca? Odpowiedź wydaje się pozornie prosta - kreatywny, autentycznie zaangażowany, kompetentny, rozumiejący dziecięcą potrzebę aktywności. Współczesna dydaktyka jest rezultatem długiego rozwoju teorii i praktyki nauczania. W jego toku kształtowały się różne systemy dydaktyczne charakteryzujące się różnorodnym podejściem do procesu edukacji. Już starożytni filozofowie, jak Platon, czy Sokrates występowali przeciw pasywnym metodom nauczania, za pomocą których uczeń otrzymywał gotową wiedzę. I choć propagowali metody heurystyczne, oparte na samodzielnym dochodzeniu uczniów do wiedzy, to jednak przez wiele wieków niepodzielnie królował podający, werbalny, sposób przekazywania wiedzy. Pracując w szkole i obserwując rzeczywistość edukacyjną trudno oprzeć się wrażeniu, że u progu XXI wieku i reformy systemu oświaty w Polsce nadal nabywanie wiedzy, kształtowanie pojęć i rozwijanie umiejętności ucznia często przyjmuje postać przyswajania gotowej wiedzy. Tymczasem w kształtowaniu pojęć przyrodniczych działalność poznawcza ucznia winna opierać się na bezpośrednim kontakcie z otaczającą go rzeczywistością. Ważne jest, aby uczeń zdobywał wiedzę nie w sposób mechaniczny, ale drogą samodzielnych odkryć i poszukiwań, a przekazywane mu informacje muszą być powiązane z tymi, które poznał wcześniej oraz z tymi, które przyswoi dopiero w przyszłości. Nauczyciel z kolei powinien dozować swemu podopiecznemu wiedzę stosownie do jego wieku i możliwości percepcyjnych, a nie zarzucać zbyt dużą ilością faktów. Współcześnie zaznacza się trend ku temu, aby nauczyciel pełnił rolę organizatora i przewodnika klasowego, a nie jedynie egzekutora w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Osiągnięcie otwartej, aktywnej postawy uczniów uzależnione jest od wielu czynników. Jednym z nich jest organizowanie w zreformowanej szkole zajęć lekcyjnych w sposób umożliwiający aktywną postawę dziecka w procesie edukacyjnym. Ch. Galloway uważa, że “ kształcenie musi być dla uczniów czymś więcej niż uczeniem się na pamięć informacji, to jednak ich zapamiętywanie nie jest czymś nieistotnym. Nie jest po prostu wystarczające. Kształcenie, które koncentruje się na gromadzeniu wiedzy jest nudne i schematyczne. Zadania typu pamięciowego nie dostarczają zazwyczaj wewnętrznych nagród. Z czasem kształcenie kładące nacisk na pamięć może spowodować i utrwalić utratę zainteresowania i uwagi.” (1988, t.1, s. 47) Tymczasem istota poznania tkwi w zainteresowaniach. Nie można nikomu kazać słuchać lub pracować, szczególnie dziecku, zanim nie zostanie wzbudzone zainteresowanie, to jest potrzeba wiedzy lub działania. To właśnie zainteresowanie nadaje kierunek uwadze i myślom dziecka i jest częścią składową procesu motywacyjnego. Nabywanie wiedzy, budowanie obrazu świata w świadomości dziecka związane są z procesem kształtowania pojęć. Pojęcia przyrodnicze są pojęciami naturalnymi, odzwierciedlają cechy ogólne i istotne, są uogólnioną wiedzą o przedmiotach i zjawiskach. Dziecko obserwuje otaczający je świat , odbiera wrażenia i spostrzeżenia w sposób subiektywny co prowadzi do kształtowania u niego wyobrażeń. “Ukształtowane wyobrażenia są podstawą myślenia przetwarzania rozumowego, zbliżania się dzieci do pojęć naukowych. Ukształtowana podstawa wyobrażeniowa i poziom ogólności pojęć nie są jednakowe, zależą od wyjściowego stanu wiedzy i możliwości intelektualnych dzieci. (M.Lelonek, T.Wróbel, 1990, s.66) Proces kształtowania pojęć jest procesem zdobywania wiedzy. Dziecko przychodzące do szkoły posiada znaczny zasób elementarnych pojęć i sądów o świecie. “Spostrzeżenia dzieci jednak nie są jeszcze dokładne, a zatem i ich wyobrażenia oraz pojęcia na nich oparte są niejasne, niewyraźne. Brak też dzieciom tych wyobrażeń i pojęć o przyrodzie, życiu społecznym i kulturze, które są niezbędne do dalszego kształcenia na wyższym szczeblu” (Z.Ludek, 1980, s. 39) Dlatego też zadaniem szkoły jest tak organizować proces poznawczy, aby dziecko opanowało zarówno pojęcia elementarne jak i naukowe. W procesie kształtowania pojęć szczególnie w edukacji wczesnoszkolnej trzeba brać pod uwagę specyfikę myślenia dziecka i dobrać takie sposoby postępowania, które pomogą mu w przejściu od myślenia praktycznego do teoretycznego. Pamiętać przy tym należy o tym, że w myśl najnowszych założeń, nie zdobywanie wiedzy jest podstawowym założeniem edukacji przyrodniczej lecz rozbudzanie u dzieci potrzeby kontaktu z przyrodą. To właśnie owo pierwsze zetknięcie się, nie tylko z przyrodą, ale także systemem wiedzy przyrodniczej kształtuje zainteresowania ucznia oraz jego postawy wobec otaczającego go świata.

Pojęcie jest nierozerwalnie związane ze słowem i językiem i jest odzwierciedleniem ogólnych i istotnych własności przedmiotów i zjawisk oraz stosunków zachodzących między nimi. Tak więc słowo jest warunkiem powstawania pojęcia i jest „narzędziem” jego kształtowania.

Człowiek uczy się pojęć przez całe życie, jednak jak to robi, jest uzależnione od wieku, rozwoju językowego i fazy rozwoju umysłowego. J.Bruner wyróżnia trzy odrębne tryby uczenia się:

• uczenie się przez działanie, zwane enaktywnym,

• uczenie się przez kształtowanie wyobrażeń (obrazów mentalnych), zwane ikonicznym (obrazowym),

• uczenie się przez sekwencje reprezentacji lub symboli abstrakcyjnych, zwane symbolicznym. (cyt. za R.I.Arends,1994, s.281)

Dzieci w miarę dojrzewania, w coraz mniejszym stopniu uzależnione są od uczenia się enaktywnego, a w coraz większym korzystają z wyobrażeń i operacji symbolicznych. W młodszym wieku szkolnym dominującym jednak sposobem nabywania pojęć jest uczenie się przez działanie oraz dzięki kształtowaniu w umyśle obrazów.

Dziecko bezpośrednio lub pośrednio obserwując rzeczywistość przyrodniczą ma różne jej przedstawienia, dzięki wyobrażeniom spostrzegawczym, odtwórczym lub wytwórczym oraz pojęciom. Dwa przedstawienia mogą mieć tę samą treść, ale różny akt przedstawienia tej treści. Na przykład – odlot bocianów. Zjawisko to może być wyobrażeniem spostrzegawczym – kiedy uczeń widzi odlot ptaków lub wyobrażeniem odtwórczym, gdy przypomina sobie taki widok wreszcie pojęciem, gdy rozumie on znaczenie obydwu wyrazów “odlot bocianów”.

            W przyswajaniu wiedzy o środowisku szczególną rolę odgrywa aktywne i zamierzone spostrzeganie, a ukierunkowaną jego formą jest obserwacja. Każde dziecko, nowy fragment poznania zaczyna od postrzegania cech zewnętrznych i gromadzenia danych zmysłowych. Jego uwagę przyciąga to co wywołuje chwilowe zainteresowanie. Pod wpływem procesu nauczania spostrzeżenia dziecka stają się świadome, analityczne.

W. Okoń przedstawił prawidłowości kształtowania pojęć, które jego zdaniem w procesie poznania przechodzą przez trzy etapy

• kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami,

• tworzenie „przedpojęć” na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń,

• kształtowanie pojęć naukowych. (1995, s.145)

Pierwszy etap polega na zawarciu wstępnej znajomości z przedmiotami z otaczającej rzeczywistości. Na tym etapie dziecko zdobywa świadomość jakie słowo sygnalizuje dany przedmiot . W etapie drugim kształtują się pojęcia elementarne, które są uogólnionymi wyobrażeniami o przedmiocie. W trakcie pogłębiania się kontaktów dziecka z otoczeniem będzie rozszerzać się jego wiedza o nim. Dziecko zacznie odczuwać potrzebę zaznajamiania się z ogólnymi jego cechami. Dalsze opanowanie pojęć polegać więc będzie na dokładnej znajomości cech i zjawisk. Etap drugi stopniowo przechodzi w trzeci, w którym zachodzi dostrzeganie związków między przedmiotami czy zjawiskami. Staje się to podstawą procesu tworzenia pojęć naukowych.

W odniesieniu do dzieci w młodszym wieku szkolnym najbardziej wartościowe jest konkretne zetknięcie się nazwy z przedmiotem oraz poznanie jego właściwości – bezpośrednia obserwacja. Dziecko w wieku 7-9 lat jest bardzo chłonne, uczy się chętnie jednak pod warunkiem, że zostaną zastosowane odpowiednie metody pracy na lekcji dostosowane do jego możliwości psychofizycznych. Uwaga ucznia na tym etapie rozwoju ma charakter mimowolny i nie pozwala mu dłużej skoncentrować się na temacie lekcji. Jego zainteresowanie trzeba więc stale pobudzać i podtrzymywać przez stosowanie odpowiednich metod aktywizujących, opartych na doświadczeniach poznawczych i samodzielnym dochodzeniu ucznia do wiedzy

Dziecko spostrzega i wyodrębnia to, co je zaciekawia, co stanowi atrakcyjny i silny bodziec, to co jest wyraziste i łatwo rzuca się w oczy lub to co zwraca uwagę ze względu na swą nowość i niezwykłość. W celu pobudzania aktywności uczniów posługujemy się metodami problemowymi, metodami organizującymi pracę dziecka, które umożliwiają obserwację i odkrywanie. H.Gutowska uważa, że w nauczaniu powinien dominować tryb hipotetyczny poszukujący, a nie podająco - objaśniający. Tryb hipotetyczny polega na wysuwaniu problemów, formułowaniu przypuszczalnych rozwiązań i sprawdzaniu ich.(1982,s.144).

Wielu pedagogów i psychologów uważa, że najskuteczniejsze metody kształtowania pojęć oparte są na obserwacji i na doświadczeniach wykonywanych przez dziecko. Metody oparte na obserwacji wspierane są przez metody słowne tj. opis, pogadankę czy rozmowę. Wynika to z właściwości myślenia dziecka 7 – letniego, które potrafi dokonać analizy, syntezy, porównania, klasyfikowania i uogólniania wtedy, gdy bezpośrednio spostrzega odpowiednie fragmenty rzeczywistości lub jeśli miało z nią kontakt wcześniej i ukształtowało sobie stosowne wyobrażenia.(H. Gutowska, 1982, s 146)

Pogląd ten wydaje się być słusznym, bowiem właśnie takie „zajęcia praktyczne” stanowią nie tylko źródło wiedzy lecz także pozwalają na zastosowanie wiadomości teoretycznych. Zadaniem edukacji przyrodniczej jest szerokie zaznajomienie z rzeczywistością i należy dać uczniom jak najwięcej szans na podzielenie się ich spostrzeżeniami i przeżyciami. Należy też wyjaśniać ich wątpliwości i kierować nimi tak, aby sami dochodzili do celu.

Wszystkie te metody połączone ze sobą w odpowiedni sposób uczynią lekcję atrakcyjną i interesującą. Oprócz stosowania wielu metod nie można też zapomnieć o używaniu ciekawych środków dydaktycznych oraz częstych zmianach form aktywności.

Arends R.I. (1994) Uczymy się nauczać. Warszawa, WSiP

Galloway Ch.(1988) Psychologia nauczania i uczenia się. Warszawa, PWN

Gutowska H. (1982) Środowisko społeczno-przyrodnicze w klasach 1-3. Warszawa ,WSiP

Lelonek M., Wróbel T. /red/, (1990) Praca nauczyciela i uczniów w klasach I-III. Warszawa, WSiP.

Ludek Z. (1980) Kształtowanie pojęć na przedmiocie środowisko społeczno-przyrodnicze. Warszawa, Życie Szkoły nr 3

Okoń W. (1995) Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa, Wydawnictwo „Żak"

Radziewicz J. (1992) Edukacja alternatywna. Warszawa, WSiP